अस्पृश्यता पाळणारी ‘श्यामची आई' आदर्श कशी?

श्यामची आई शेवटी ब्राह्मणच निघाली!

साने गुरुजींची ‘श्यामची आई'  म्हणजे मराठी साहित्यातील एक सोनेरी पान, असे मानले जाते. त्यावर आचार्य प्रल्हाद केशव अत्रे यांनी १९५३ साली चित्रपट बनविला. १९५४ साली या चित्रपटाला पहिले राष्ट्रपती पदक मिळाले. लहान मुलांवर संस्कार करणारे पुस्तक म्हणून ‘श्यामची आई' चा उदो उदो गेली पाऊणशे वर्षे केला जात आहे. मराठीतील १० लोकप्रिय पुस्तकांची यादी काढायचे ठरले, तर ‘श्यामची आई'  शिवाय ती पूर्ण होऊ शकणार नाही. पुस्तकाचे लेखक असलेल्या साने गुरुजींकडे महाराष्ट्र एक सत्पुरुष म्हणूनच पाहतो. पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात दलितांना प्रवेश मिळावा म्हणून सानेगुरूजींनी आमरण उपोषण केले होते. १ मे १९४७ रोजी ते उपोषणाला बसले आणि १० मे १९४७ रोजी विठ्ठल मंदिराची कवाडे दलितांसाठी खुली झाली. साने गुरुजींचे पूर्ण नाव पांडुरंग सदाशिव साने. विठ्ठल मंदिर दलितांसाठी खुले झाले तेव्हा ‘एका पांडुरंगाने दुसरया पांडुरंगाला जोखडातून मुक्त केले' अशी प्र्रतिक्रिया उभ्या महाराष्ट्रात उमटली. पांडुरंगाला जातीभेदाच्या जोखडातून मुक्त करणारे साने गुरुजी स्वत: मात्र ब्राह्मण्याच्या, भेदाभावाच्या जोखडातून मुक्त होऊ शकले नाही. माझे हे विधान अनेकांने धाडसाचे वाटेल; परंतु दुर्दैवाने ते खरे आहे.

देवाला सारी प्रिय

या कादंबरीचा नायक श्याम वसतिगृहातील आपल्या मित्रांना आपल्या आईची कहाणी सांगत आहे, अशी या कादंबरीची संकल्पना आहे. ४६ रात्रींत ही कहाणी संपते. एका रात्री श्याम आपल्या सवंगड्यांना आपली आई जातीभेदाला कसा थारा देत नव्हती, याची कहाणी सांगतो. या प्रकरणाचे नाव आहे ‘देवाला सारी प्रिय'. गावकुसाबाहेरील एक म्हातारी महारीण रानातून सरपणाची मोळी आणते. मोळीला कादंबरीत गोयला असे म्हटले आहे. ओझे झाल्यामुळे ती गावकुसाजवळ मोळी टेकते. मोळीची रचना अशी असते की, कोणी तरी मदत केल्याशिवाय ती डोक्यावर उचलून घेता येत नाही. संध्याकाळ झालेली असते आणि म्हातारया महारणीला मोळी उचलून द्यायला कोणीही तयार नसते. महारणीला कोण शिवणार? याचवेळी श्यामची आई देवदर्शन करून घरी परतत असते. तेव्हा ही म्हातारी तिच्या नजरेस पडते. घरी आल्यानंतर आई श्यामला मोळी उचलून देण्यासाठी पिटाळते. श्याम मोळी उचलून देतो. 

श्याम घरी परततो तेव्हा आई म्हणते - ‘‘ श्याम ! देवाला सारेच आकार पवित्र वाटतात... देव ब्राह्मणाच्या देहात आहे, माशाच्या देहात आहे, महाराच्याही आहे... श्याम देवाला सारी प्रिय आहेत... कारण सारी त्याचीच. देव सर्वत्र आहे म्हणून पुराणात सांगतात...''  ही कहाणी सांगितल्यानंतर श्याम आपल्या मित्रांना म्हणतो, ‘‘ मित्रांनो, आपण खोटे श्रेष्ठकनिष्ठपणाचे भाव पुरून टाकू या'' 

‘देवाला सारी प्रिय'  या धड्यातील हा सारांश वाचल्यानंतर कोणाच्याही मुखातून सहजोद्गार निघतील- धन्य तो श्याम आणि धन्य त्याची आई. पण वस्तुस्थिती तशी नाही. या धड्यातील काळा भाग मी या सारांशातून मुद्दाम वगळला आहे. श्यामच्या आईच्या संस्कारांचे स्तोम माजविताना हितसंबंधी लोक हा भाग असाच मुद्दाम वगळत असतात. त्यांची चलाखी कळावी यासाठी मी हे केले. 

मनुवादी श्यामची आई!

आता पाहा या धड्याची काळी बाजू. याच धड्यातील काही उतारे पुढे देत आहे. ते काळजीपूर्वक वाचा. मग आपण त्याचे विश्लेषण करू या!

१. आई म्हणाली,  ‘‘श्याम बाळदादांच्या कवाडीपुढे एक म्हारीण बसली आहे. म्हातारी आहे अगदी. तिच्या डोक्यावरील गोयला खाली पडला आहे. ती म्हारीण आजारी व अशक्त आहे. तिच्या डोक्यावर मोळी दे व घरी ये. मी तुला अंघोळ घालीन जा.'' 

‘‘आई! लोकांनी बघितले तर लोक मला हसतील. मला मारायला येतील. खरेच जाऊ?''  असे मी विचारले.

‘‘लोकांना सांग मी घरी जाऊन अंघोळ करणार आहे....'' , असे आई म्हणाली.

२. या संवादानंतर श्याम बाळदादाच्या घरापुढे जातो. महारणीला मोळी उचलून देतो. तेव्हा शेजार-पाजारचे ब्राह्मण त्याच्या अंगावर धावून येतात. त्याविषयी कादंबरीतील हा संवाद पाहा - 

दुसरे ग्रहस्थही बाहेर आले आणि ‘‘श्याम ! अगदीच चेवलास तू. अरे काही ताळतंत्र तरी !''  असे ते बोलू लागले. 

मी त्यांना म्हटले, ‘‘मी घरी जाऊन अंघोळ करणार आहे. तसाच घरात शिरून काही घर बाटविणार नाही... मी स्नान करणार आहे. स्नानात शुद्धी आहे हे मला माहीत आहे.'' 

3. म्हातारीला मोळी उचलून देऊन श्याम घरी येतो. मग आई त्याला म्हणते- ‘‘त्या म्हातारीला आपल्याकडेच हाक मार. कोठे लांब जाईल गोयला घेऊन. पुन्हा पडायचा एखादा. आपल्याकडची फाटीही (फाटी म्हणजे सरपण) सरली आहेत.'' 

‘‘ए गोयलेवाली! अग इकडे ये'' , मी तिला हाक मारली.

... आईने तिला विचारले, म्हातारये, आजारी का ग आहेस?... दुपारचा भात उरलेला आहे. देऊ का तुला?'' , आईने विचारले.

‘‘द्या आई, देव तुमचे भले करो. गरिबाचे आई दुनियेत कोणी नाही बघा'' , दीनवाणी म्हातारी बोलली.

आईने भात पत्रावळीवर आणला. मी तो तिला दिला. अंगणाच्या कडेला बसून तिने खाल्ला. 

‘‘वांयच पाणी घाला दादा'' , ती मला म्हणाली.

पाणी आणून मी दुरून तिच्या ओंजळीवर घातले....

4. म्हातारी निघून गेल्यावर काय होते. ते आता पाहू-

‘‘ चल श्याम, तू अंघोळ कर''  आईने सांगितले. आईने केळीजवळ दुरून माझ्या अंगावर पाणी घातले व सारे अंग भिजल्यावर मी दुसरया दगडावर बसलो. मग स्वत:च्या हाताने पाणी घेऊन मी अंघोळ केली. अंघोळ करून मी घरात गेलो...

विश्लेषण

देवाला सारी प्रिय या धड्यातील असे हे 4 प्रसंग मी वर दिले आहेत. त्यातून काय दिसते?

१. पहिल्या प्रसंगात आई श्यामला म्हणते की, महारणीला मोळी उचलून दिल्यानंतर लोक काही म्हणाले तर त्यांना सांग की मी घरी जाऊन अंघोळ करणार आहे. आईच्या वाक्यावरून आपला असा समज होतो की, आई लोकांची समजूत काढण्यासाठी अंघोळ करणार असल्याचे सांगायला सांगत आहे. पण ते खरे नसते.

२. दुसरया प्रसंगात श्याम म्हणतो, स्नानात शुद्धी आहे. ‘स्नानात शुद्धी आहे''  हे आईने त्याला सांगितलेले नसते. याचाच अर्थ. महाराला शिवल्यानंतर ब्राह्मण अशुद्ध होतो, असे त्याला आधीच माहिती असते. शिवल्यानंतर अंघोळ न करता घरात गेल्यास घर बाटते, हे संस्कार त्याच्यावर आईनेच केलेले असतात. हे तिसरया प्रसंगातून स्पष्ट होते.

३. तिसरया प्रसंगात आई श्यामला अंगणाच्या शेवटच्या कोपरयात केळीजवळ अंघोळ घालते. त्याला न शिवता त्याच्या अंगावर ‘दुरून' पाणी घालते. अंघोळ केल्यानंतरच श्याम घरात येतो.

४. आई मंदिरातून परत येत असताना ताटकळलेली म्हातारी तिला दिसते. ती स्वत:च का मोळी उचलून देत नाही?  घरी येऊन श्यामला का पाठवते?

५. श्यामला मोळी उचलून देण्यासाठी आई पाठवते त्यामागे नुसती म्हातारीला मदत करणे हा हेतू नसतो. घरातले सरपण सरले आहे, अनायासे म्हातारी आलीच आहे तर तिच्याकडून ते घ्यावे, असा धोरणी कावेबाजपणा आई दाखवते.

६. श्याम म्हातारीला घरी बोलावतो तेव्हा तो म्हणतो ‘‘ए गोयलेवाली, अग इकडे ये'' . अहो आजी आमच्या घरी या, असेही तो म्हणू शकला असता. पण तो तिचा उल्लेख एकेरी करतो. महारा-मांगांना काय अहो जाहो म्हणायचे? हा संस्कार त्याच्यावर आधीच झालेला आहे. तो आईनेच केला असणार. गोयलेवालीच्या जागी एखादी ब्राह्मण म्हातारी असती, तर श्याम असेच एकेरी बोलला असता का? 

७. म्हातारी घरी आल्यानंतर आई तिला शिळा भात देऊन पुण्य कमावते. येथेही आईचा धोरणी कावेबाजपणा दिसून येतो. नाही तरी संध्याकाळी हा भात कपिला गायीला नाही तर वाघ्या कुत्र्यालाच द्यावा लागला असता.

८. शिळा भात खाऊन झाल्यानंतर म्हातारी श्यामला पाणी मागते. तेव्हा श्याम ‘दुरून'  तिच्या ओंजळीवर पाणी ओततो. 

९. महारणीला स्पर्श होणार नाही याची काळजी आई घेते. तसाच श्यामही घेतो. तिला स्पर्श करू नकोस, असे आई श्यामला या संपूर्ण प्रकरणात कोठेही सांगत नाही. 'या' लोकांना ब्राह्मणांनी स्पर्श करायचा नसतो, हे त्याला आधीच माहीती असते. अस्पृश्यतेचा हा संस्कारही त्याच्यावर आईकडून झाला असणार हे उघड आहे.

१०. घरात विनासायास सरपण आले. श्यामची अंघोळ झाली. कोणत्याही प्रकारची शिवाशिव न होता, हे सगळे पार पडले. त्यामुळे आई खुष होते. शेवटी ती श्यामला ‘‘देवाला कशी सारी प्रिय आहेत''  या विषयावर छान प्रवचन देते. पण अस्पृश्यता हे पाप आहे, असे आई कोठेही म्हणत नाही.
अस्पृश्यतेचे संस्कार मुलांना देणार का?

हे आहे साने गुरूजींचे संस्काराचे आणि मातृत्वाचे महन्मंगल स्तोत्र!  हे प्रकरण ‘देवाला सारी प्रिय' याच शीर्षकाखाली शालेय अभ्यासक्रमात गेली कित्येक दशके राहत आले आहे. दलितांना स्पर्श केल्यानंतर घरी जाऊन अंघोळ करावी, हा संस्कार मुलांना देण्यासाठी  हा धडा नित्यनेमाने अभ्यासक्रमात घालण्यात येत आहे का? पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिरात दलितांना प्रवेश मिळावा म्हणून उपोषण करणारा श्याम हाच का? असे काही प्रश्न येथे अनुत्तरीत राहतात.

-अनिता पाटील, औरंगाबाद.

............................................................................................................................................................

श्यामची आई या पुस्तकातील अस्पृश्यतेची ब्राह्मणी चलाखीने छुपी पाठराखण करणारया पृष्ठांची फोटो कॉपी खाली देत आहे. जिज्ञासूंनी ती अवश्य वाचावीत.                                       

..............................................................................................................................................................

-अनिता पाटील, औरंगाबाद.

.....................................

या मालेतील इतर लेख 

1. अस्पृश्यता पाळणारी ‘श्यामची आई' आदर्श कशी?
2. ब्राह्मणांनाच का मिळतात ज्ञानपीठ पुरस्कार?
3. पुढील ५० वर्षे बहुजन लेखकानांच ज्ञानपीठ मिळावे!
4. ब्राह्मणांच्या साहित्याची समीक्षा करणे गुन्हा आहे का?
5. कुसुमाग्रज : प्रतिभावंत नव्हे उचल्या !